Wiara Bałtów to jedna z religii indoeuropejskich. Są to wierzenia przodków naszych niedalekich sąsiadów, czyli Litwinów i Łotyszy oraz takich ludów jak Jaćwięgowie, czy Prusowie.
Religię tą odtworzyć możemy na podstawie średniowiecznych kronik krzyżackich, staroruskich latopisów (Latopis Hipacki), dzieł humanistów, jak traktat Sylwiusza Piccolominiego, Jana Łasickiego, Simona Grunau, Hieronima Maleckiego, Macieja Praetoriusa i innych. Nie należy też pomijać folkloru tych ziem a także nieco przekłamanych XVII wiecznych sprawozdań jezuitów.

Wiara Bałtów jest oczywiście religią politeistyczną. Wyróżniamy tu kilka głównych bogów oraz ich personifikacje, a także wiele tzw. demonów, czy bożków. Na ziemiach Bałtów nie znano świątyń. Za miejsce kultu służyły święte gaje, dąbrowy, źródła i kamienie. Powszechny był kult świętych drzew, w które to miały przenikac duszę zmarłych i ognia mającego właściwości oczyszczające. Składano ofiary ze zwierząt i płodów rolnych i czasem z jeńców wojennych. Obchodzono tu m. in. święta o charakterze agrarnym, zwłaszcza na jesień związane z składaniem darów dla zmarłych.


Pierścień Bałtów. Źródło: Swastyki.pl

Centrum kultu bóstw bałtyjskich było Romowe. Miejsce to założone zostało przez Brutenusa, na obszarze zwanym Nadrowią. Był on bratem Widewuta i obaj uważani byli za legendarnych ojców-założycieli porządku kultowego i królewskiego na terenie Prus. W samym środku osi Romowe stał święty dąb, na którym znajdowały się figurki: Perkunsa, Patolla oraz Potrimpusa. Jak pisze Piotr z Duisburga Romowe było siedzibą Krywe (Crywo Cyrwaito).


Sanktuarium Romowe

Bogowie Bałtów

Jak we wszystkich religiach indoeuropejskich, tak i tu znajdujemy główne bóstwo burzy i piorunów. Był nim Perkun (lit. Perkunas, Perkuns, fiń. Perkele, łot Perkonos, Perkons, prus. Perkunis; pochodzi od praindoeuropejskiego rdzenia perk- "dąb") – naczelne, suwerenne bóstwo panteonu bałtyjskiego, gromowładca, bóg niebios, ognia i płodności, odpowiednik słowiańskiego Peruna i greckiego Zeusa (Dzeusa). Ogólnobałtyjski bóg burzy i wojny, strażnik moralności oraz sprawca biokosmicznej płodności w lettolitewskich mitach nieba. Jego świętym drzewem i symbolem był dąb. Jako bóstwo, które można było oglądać i o zdefiniowanej funkcji mitologicznej zastępował Dievs - deus otiosus panteonu bałtyjskiego. Wspominany był w pismach Jana Długosza.

Dievs, Dievas, Deiwas to ogólnobałtycki najwyższy, suwerenny bóg nieba, dobrobytu i pomyślności. Władca bogów i twórca praw rządzących kosmosem. Szczególnie związany z dobroczynną, scalającą i jasną stroną mocy. Odpowiednik wedyjskiego Mitry. W przeciwieństwie do innych bogów tego rodzaju nie przeszedł na pozycje deus otiosus czyli boga bezczynnego. Współpracuje z bogiem burzy i piorunów Perkunsem oraz z Potrimpsem, bogiem wód i magii. Wg. niektórych źródeł Dievs i Patrimps to bracia. Władający piorunami, stwórca czasu, rządzący urodzajem. Bronił przed złymi duchami.

Szweistiks to bóg światła, ognia i Słońca, był towarzyszem Słońca oraz władcą gwiazd. Nosił przydomek Ugniedokas, czyli "Dawca ognia". Zastanawiające jest podobieństwo nazwy Szweistiks do symbolu Słońca - Swastyka. Utożsamiany z bogiem - kowalem Telawelem.

Bratem Szweistiksa był Ausąaut (Auschauts, "Ugniegawas"), bóg leczący chorych i ułomnych oraz "Odbiorca ognia". Obu braci nazywano Dieva deli, czyli "synowie Dievsa".

Andaj (N'nadjev, Andievs), to władca niebios. Jest to bóg magii Litwinów. Władca ciemnego nieba, opiekun kapłanów, czasami utożsamiany z wężem. Jest odpowiednikiem wedyjskiego Waruny, który podobnie jak on władał wodami. Jego pruski odpowiednik to Patrimps. Utożsamiany był też z Autrimpsem a nawet uznawany za personfikację samego Perkuna.

Patrimps, Potrimpus, Natrimpe to bóg wody, bóg magii w postaci węża. Władca życia, płodności i śmierci. Opiekun kapłanów, wróżbitów, szamanów – bóg mądrości. Przypuszcza się, że składano mu krwawe ofiary z dzieci. Utożsamiany z Autrimpsem i Andajem. Jego personifikacją był Patollus, pruski bóg śmierci i zniszczenia.

Autrimpus natomiast to staropruski bóg mórz i jezior, utożsamiany z władcą magii Patrimpsem lub litewskim Andajem.

Bardoayts (Bardoaits) był natomiast bogiem okrętów i wiatrów.

Pergrubrius to bóstwo wiosny i roślinności. Patron pierwszych prac polowych i bóstwo zwyciężające zimę. Oddawano mu cześć 22 marca. Składano mu wówczas w ofierze cielęta, barany, owce i koguty, śpiewano hymny i pito duże ilości piwa.

Ceroklis to łotewskie bóstwo urodzaju. Wg jezuitów (1604, 1606) składano mu w ofierze czarnego wołu, czarnego koguta, świnię i piwo.

Curche, Kurko to staropruski bóg urodzaju. Na jesieni, po zbiorach, urządzano mu doroczne święto połączone ze składaniem ofiar z pierwocin zbóż i libacją (Święto Plonów). Bóstwo suwerenne, prawdopodobnie personifikacja boga niebios, Dievsa. Inne źródła twierdzą, że to bogini ziemi i urodzaju, czczona przez Prusów a jej świętym zwierzęciem jest dzik i świnia.

Kerklis, Korgs to brat Kurko, bóg żelaza, kowalstwa, zwycięstwa w bitwie, zwierzę Korgsa to dzik.

Dimstipatis to litewskie bóstwo opiekuńcze podwórza domowego. Wg relacji jezuitów składano mu w ofierze koguta. Czasami uważany za dobrego demona obejścia domowego.

Gabija, Gabeta to litewskie bóstwo opiekuńcze ogniska domowego. Jako Jagaubis kojarzone być może z młodym kowalem, "duchem iskier" i boskimi bliźniętami.


Gabija, Vitolis Trušys (1978)

Giltine to znów litewska bogini śmierci. Wykonywała wyroki ferowane przez boga magii Patrimpsa, boga nieba Dievsa i boginię losu, Laimę. Jakoś tak podobnie brzmi do słowa gilotyna.

Jurata to litewska bogini Bałtyku. Jest znana również jako Jurate lub Jurasmat. W niektórych wersjach legendy występuje jako syrena. Zamieszkiwała dno Bałtyku w bursztynowym zamku. Rządziła morzem i życiem w nim.

Laima, Łajma to Bałtyjska bogini losu, przy narodzinach dziecka określająca całe jego życie, przyszły los. Wyobrażano ją sobie pod postacią staruszki, "matka szczęścia". Zapowiadała śmierć, była bóstwem przeznaczenia.

Meness, czyli Księżyc. Jeden z głównych bogów w bałtyjskich mitach nieba. W podaniach przedstawiany negatywnie jako wiarołomny wojownik podstępnie walczący o rękę Słonecznej Panny (Saule), którą porywa w dniu jej zaślubin z Auseklisem.

Saule to bogini Słońca. Jedna z głównych postaci bałtyjskich mitów nieba. Suwerenna bogini wyobrażana jako Słoneczna Panna (Saules meita) lub Matka Słońce. O jej rękę zabiegają synowie boga nieba oraz bóg burzy Perkun i księżyc – Meness. Jej łzami były czerwone jagody na wzgórzach. Bałtowie uważali słońce za dzban lub czerpak z którego wylewał się drobny płyn, czyli światło.

Wejopatis, Vejopatis to władca wiatrów, życia i płodności, ale też zwiastun śmierci. Jego atrybuty to: kogut, ryba (symbol patronatu nad rybakami). Przedstawiany był jako skrzydlata postać o dwóch twarzach w dłoniach trzymając beczułkę i rybę. Jego kapłani, wróżący z wiatru, zwani byli wejonami.

Zemyna, Zemynele, Zemes Mate to litewska bogini ziemi. W obchodach święta Pergrubii dokonywał się wiosną akt jej hierogamii (zespolenia) z Dievsem, gwarantujący coroczne odtworzenie kosmosu, płodność przyrody i urodzaj.

Personifikacje

Bóstwa-personifikacje w mitologii bałtyjskiej to : Saule 'słońce', Meness (Menulis) 'księżyc', Auseklis 'gwiazda poranna', Austrine (Saules meita 'córka Saule') 'zorza poranna'. Vejópatis był panem wiatru, wód, morza. Pergrubius był bogiem płodności i wegetacji roślinnej, a przy tym bogiem wiosny. Zemynele (Žemynele, Žemyne, Zemes Mate) była boginią ziemi i nazywana była "kwiaciarką".

Pomniejsze bóstwa

U Bałtów pomniejsze bóstwa to m. in. Me(j)dejn, Medeine, czyli "zajęczy bóg" panował nad lasami, Žvoruna mogła mieć jakiś związek z polowaniami lub psami myśliwskimi. Demony czczone przez Bałtów to: Aitvaras to smok przynoszący bogactwo, litewski duch opiekuńczy domu, przedstawiany często w postaci czarnego ognistego koguta; kaukies (kauki); Žempat 'ziemiennik, pan ziemi', łaukosarg 'stróż pola i zboża'; pyłk 'żmij pieniężny'; baubożicius 'straszydło', demony wodne nazywały się wandynnije albo undine dejwe. Milda to litewska boginka piękna i miłości oraz popularne imię żeńskie na Litwie. Usins to łotewski bóg światła, który związany był z pszczołami i końmi. Majuna to bałtyjska boginka domu i rodziny oraz drzew lipowych. Meza mate i Meza tevs to matka i ojciec lasu. Wg P. Einhorna łotewskie duchy opiekuńcze łowców. Karta to łotewska zwiastunka śmierci, związana z bogiem magii, prawdopodobnie personifikacja bogini losu - Laimy (Łajmy).

Legendy bałtyjskie

W mitologii bałtyjskiej funkcjonuje mit o Szweistiksie, który powstał z wód. Wykuł on cztery ogniste słupy i oparł na nich niebo (kult boga - kowala). Stworzył też gwiazdy. Niebo wykuł on razem ze swym bratem Ausąautem. Jeden z mitów opowiadał o późniejszym porwaniu i uwolnieniu ukradzionego Słońca przez Szweistiksa (Kalvelisa, Teliavela), które zamknięto w "kamiennej wieży".

Kolejnym mitem bałtyjskim jest opowieść o niebiańskim weselu Menesa i Saule 'pierwszej wiosny', o porwaniu Saule meita ('córki Saule') przez Menesa i pościgu za nimi Szweistiksa, który długo szukał złoczyńcy, chcąc wymierzyć karę. Sprawiedliwość wymierzył za niego Perkun, rozcinając księżyc na pół.

Rekonstruowany mit o ukaraniu Łaumy przez Perkunasa opowiada o tym, jak Łauma romansowała z królem czartów lub Velniasem. Rozgniewany za to na nią Perkunas zabił Łaumę i jej ukochanego.

Inny mit, który odtwarza się z drobnych wzmianek, miał opisywać walkę Perkunasa z Velniasem o bydło płodności. Velnias ukradł stada bydła, ale został dogoniony i pokonany przez Perkunasa. Skrywał się kolejno pod kamieniem, drzewem i między bydłem, aż w końcu schronienie znalazł w wodach. Nasuwa się tu podobieństwo do walki Peruna z Welesem w mitologii słowiańskiej.

Kraina zmarłych w mitologii bałtyjskiej była po drugiej stronie obiegu Saule, za wodą lub morzem, gdzie Saule udaje się gdy na ziemi zapada noc. Mit o Sowim wyjaśnia okoliczności powstania rytuału ciałopalenia, według którego Bałtowie chowali swoich zmarłych. Krainą zmarłych rządził Velinas (Velnias). Matką dusz (Velu mate) była towarzysząca mu Veliona.


Legenda o Juracie i Kastytisie po raz pierwszy została zapisana w 1842 roku przez Ludwika Adama Jucewicza.
Zgodnie z legendą, Jurata mieszkała na dnie Morza Bałtyckiego w bursztynowym pałacu. Pewnego dnia, usłyszawszy, że rybak Kastytis wyławia zbyt wiele ryb z morza, popłynęła do jego łodzi, by go ukarać. Zobaczywszy go, zakochała się. Razem spędzali wiele czasu w pałacu na dnie Bałtyku. Gdy o związku ze śmiertelnym dowiedział się bóg Perkun, z zazdrości zniszczył piorunem pałac na dnie morza, a Juratę przywiązał łańcuchami do skały na dnie morza. Bursztyn znajdowany na plażach pochodzi wedle legendy właśnie ze zniszczonego pałacu, a w grzmotach przetaczających się nad morzem można usłyszeć imię "Kastytis". Inna wersja legendy mówi, że bursztyn pochodzi z łez Juraty, opłakującej swojego ukochanego zabitego przez rozgniewanego boga. Według jeszcze innej, Juracie udało się uratować Kastytisa ze sztormu rozpętanego przez Perkuna.

Lacplesis

Lacplesis to oparty na legendach i wierzeniach ludowych poemat epicki autorstwa łotewskiego poety Andrejsa Pumpursa. Powstał w latach 1872 - 1887. Uważany jest za łotewski epos narodowy.
Poemat opisuje życie legendarnego herosa Lacplesisa, którego bogowie wybrali, by stał się bohaterem swego ludu. Jego imię oznacza "Niedźwiedziobójca", ponieważ jako młody chłopak (i przybrany syn pana na Lielvarde) zabił niedźwiedzia, rozrywając jego szczęki gołymi rękoma. 11 listopada Łotysze obchodzą Dzień Lacplesisa {łot. Lacplesis Diena). Tego dnia na Łotwie nie wspomina się - jak w wielu innych krajach - zawieszenia broni kończącego I wojnę światową, ale rocznicę pokonania Rosjan pod Rygą w 1919 roku. Więcej na temat tego dzieła czytaj tutaj

Rybi Król

Rybi Król to legendarny władca wód ziemi Prusów, obecnie Mazury.

Legenda ta ma kilka wersji, różniących się dość znacznie między sobą. Ich wspólnym elementem jest postać rybiego władcy, obdarzonego magiczną mocą. Według jednej z wersji, Rybi Król zamieszkiwał Jezioro Śniardwy. Pewnego razu pruska królewna Gustebalda wybrała się z innymi kobietami nad jezioro. Gdy zabawiały się nad nim wiciem wianków, zauważyła piękną złotą rybkę, gonioną przez szczupaka. Gdy ten już miał ją pochwycić, rzuciła między ryby wianek, płosząc drapieżcę. Okazało się, że złota rybka była córką Rybiego Króla. W zamian za jej ocalenie, obiecał on królewnie spełnić każde jej życzenie. Gustebalda zażyczyła sobie daru rozumienia mowy zwierząt, roślin i wiatru. Król Ryb przestrzegł ją, że to niebezpieczny dar. Będzie on działał jedynie pod warunkiem dochowania tajemnicy - jeśli Gustebalda zdradzi komukolwiek, że Rybi Król nauczył ją rozumieć mowę zwierząt i roślin, zamieni się w kamień. Królewna zgodziła się na te warunki i przyjęła magiczny kamień. Słuchając ptaków i drzew poznała wieści o niebezpieczeństwie zagrażającym jej ludowi. Ostrzegały one przed zagrożeniem - obcą siłą nadciągającą z Zachodu, mającą zniszczyć zastane zwyczaje i wygubić lud Prusów. Polecały jako jedyny środek zaradczy utrzymanie jedności i sojuszu z sąsiednimi plemionami Bałtów i Słowian. Królewna postanowiła przekazać to ostrzeżenie swemu ludowi. Jednakże nikt nie chciał jej wierzyć, ludzie domagali się dowodu i podania źródła tych wieści. Zrozpaczona królewna zdecydowała się poświęcić siebie, by ratować Prusów. Pokazała jako dowód magiczny kamień otrzymany od Rybiego Króla, po czym sama, zgodnie z ostrzeżeniem, skamieniała. Prawdopodobnie z tą legendą w pewien sposób związane są kamienne tak zwane pruskie baby, których wiele spotkać można na terenach dawnych Prus. O babach pruskich i miejscach kultu poczytasz tutaj.

Według innej wersji legendy, zaadaptowanej w przedstawieniu heraldycznym w herbie Mikołajek, był to Król Sielaw. Strzegł on bezpieczeństwa mieszkańców wód w pruskich jeziorach i rzekach. Czynił to tak skutecznie, że mieszkańcy nie mogąc niczego złowić zaczęli cierpieć głód. Dopiero gdy żona pruskiego rybaka zwróciła się o pomoc do bogów, składając im ofiarę, ci w zamian dali jej metalowe kółko, stanowiące wzór dla wykonanej następnie sieci, w którą złowiono Rybiego Króla. Uwięziono go, a w pruskich wioskach zapanował dostatek.

Inne fakty z religii Bałtów

Anonimowy autor (Czech, Niemiec lub Polak) napisanego między 1255, a 1260 r. po łacinie traktatu "Opis krajów" (Descriptio Terrarum) zawarł w 9 rozdziale takie uwagi o religi Prusów i ich obrządku pogrzebowego, właściwego wszystkim ludom bałtyjskim:

"Prusowie ci czcili w szczególny sposób wybrane lasy jako bogów. Kierowali się bardzo wróżbami. Zmarłych palili wraz z końmi i zbroją oraz we wspaniałych szatach. Wierzą bowiem, że tymi i innymi rzeczami, które zostaną spalone, będą mogli posługiwać się w przyszłym życiu."

Krewe, krywe to określenie pogańskiego kapłana na Litwie w okresie przedchrześcijańskim. Prawdopodobnie nazwę tą stosowano wśród wszystkich pogańskich plemion Bałtów. W oryginale określenie krewe-krewejto (Crywo Cyrwaito) prawdopodobnie pochodziło od nazwy atrybutu kapłana – krywuli. Najstarsze znane źródło, w którym występuje ten termin to trzynastowieczna kronika Piotra Dusburga.

Ragana, czyli wiedząca. Ogólnobałtyjska nazwa wiedzmy, pierwotnie termin okreslający wróżkę, czarodziejkę. U Prusów bogini śmierci i przeistoczenia, wiedzma a jej święte zwierzę to ropucha.

Vele, veles to litewska nazwa dusz zmarłych wyobrażanych czestokroć w formie upostaciowionej mgły, oparów, cieni.
W epoce romantyzmu vele miały służyć jako środek do oczyszczenia z win nadal żyjącej osoby, kontakt z nimi oznaczał tyle samo co kontakt z diabłem, lecz w tym wypadku był oczyszczający z każdego rodzaju win. Uznawano za przychylne odpuszczenie win przez diabła o ile przebyło się duchową przemianę. Vele-( w znaczeniu przenośnym) ktoś duchowo wolny, bez stałego miejsca zamieszkania, tak zwany czowiek cień, którego spotyka każdy lecz za każdym razem inny. Ktoś o kim mówi się jakby żył, lecz martwy od dłuższego czasu.

źródła

Więcej na ten temat na Wikipedii, lub Mitencyklopedii Interii, a także w takich wydaniach jak:

A. Kempiński, Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich, Iskry 2001
Jerzy Suchocki, Mitologia bałtyjska, Warszawa 1991.
Aleksander Brückner – Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne, Pojezierze 1985.
Algirdas J. Greimas – O Bogach i ludziach, studia mitologii litewskiej, Wyd. Marek Derewecki 2007.
Andrzej M. Kempiński – Słownik mitologii ludów indoeuropejskich, SAWW 1993.
"Ludy Bałtyckie. Pierwotna wiara i kulty", Aleksander Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985.
Jerzy Suchocki, Mitologia bałtyjska, Warszawa 1991.

Przeczytaj także:

mitologię słowiańską,
mitologię bałtyjską,
mitologię celtycką,
mitologię grecką,
mitologię rzymską,
mitologię skandynawską - nordycką,

Wstecz